ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ιωάννης Ηλ. Νικολακόπουλος: Λαογραφική Τριλογία από την Αετορράχη Αρκαδίας (Γέννηση- Γάμος- Θάνατος), Αθήνα 2023, σελ. 355

Ι. Αισθάνομαι σήμερα μεγάλη χαρά, γιατί έπειτα από εννέα χρόνια στην ίδια ακριβώς αίθουσα μου δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσω μαζί με τον φιλόλογο Δημήτρη Αναγνωσταρά ένα ακόμα βιβλίο του εκλεκτού και σεβαστού φίλου μου Γιάννη Νικολακόπουλου. Όπως ενθυμείσθε ίσως, τον Ιανουάριο του 2014 παρουσίασα σε αυτήν εδώ την αίθουσα το μνημειώδες έργο του Γιάννη «Αετορράχη Αρκαδίας», ένα δίτομο έργο 860 σελίδων, του οποίου ο πρώτος τόμος αναφερόταν στην Ιστορία και ο δεύτερος στη Λαογραφία του όμορφου γορτυνιακού χωριού.

Σήμερα θα παρουσιάσουμε το νέο βιβλίο του Γιάννη «Λαογραφική Τριλογία από την Αετορράχη Αρκαδίας», ένα ακόμα μνημειώδες έργο 355 σελίδων μεγάλου σχήματος, που αναφέρεται ειδικότερα σε τρία λαογραφικά θέματα, δηλαδή στη Γέννηση, στον Γάμο και στον Θάνατο, τρείς σημαντικούς σταθμούς της ανθρώπινης πορείας πάνω στη γη. Το βιβλίο αυτό του Γιάννη, όπως και το προηγούμενο, έχει αποσπάσει, επάξια και δίκαια, έπαινο από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, γεγονός που αποτελεί πειστική απόδειξη για την αξία και τη σημασία του.

Ο Γιάννης Νικολακόπουλος είναι γνωστός σε όλους για την ευσυνειδησία του και την εργατικότητά του, αλλά και για την πληθωρική πνευματική παραγωγή του. Δεν έπαψε ποτέ να τροφοδοτεί τις αρκαδικές εφημερίδες και τα περιοδικά με κάθε είδους συνεργασίες του, και δεν έπαψε ποτέ να ασχολείται με τη λαογραφία του τόπου μας και δη της ιδιαίτερης πατρίδας του. Δεν χρειάζεται να τονίσω ότι όλα τα κείμενά του εκπηγάζουν από ένα γόνιμο πνεύμα, που αρδεύεται κυρίως από μια βαθειά νοσταλγία για το παρελθόν και από μια θερμή αγάπη για τη γενέτειρά του. Η απέραντη αγάπη του Γιάννη για το χωριό του και τους ανθρώπους του και η νοσταλγία του για τα χρόνια του παιδικού και νεανικού βίου του είναι οι λόγοι που «ευθύνονται» και για το παρόν λαογραφικό του πόνημα. Το γεγονός αυτό καθαυτό είναι άξιο θαυμασμού αλλά και συγχαρητηρίων, αν σκεφτεί κανείς ότι ο συγγραφέας κλείνει του χρόνου τα 90 χρόνια του, εν πλήρει σωματική και πνευματική ακμή, που θα τη ζήλευαν πολλοί, ολόκληρες δεκαετίες νεότεροί του!

Η παρούσα Λαογραφική Τριλογία είναι «έργο ζωής», ανεξάντλητης υπομονής και τεράστιου μόχθου του Γιάννη. Έχει δουλέψει επί πολλά χρόνια για να συγκεντρώσει το λαογραφικό υλικό του, όχι από τα βιβλία, αλλά από ζωντανές και αυθεντικές διηγήσεις ανθρώπων του χωριού του, που τούς μνημονεύει όλους και τους ευχαριστεί στο βιβλίο του και παραθέτει ευγνώμονα και τις φωτογραφίες τους. Επομένως, το βιβλίο του Γιάννη είναι γνήσιο και αυθεντικό, γιατί είναι βιωματικό προϊόν και ακραιφνές τεκμήριο του λαϊκού πολιτισμού και της ελληνικής παράδοσης, όπως διαμορφώθηκε ανά τους αιώνες στον χώρο ενός ελληνικού επαρχιακού χωριού.

Σε παλαιότερες εποχές ο Γιάννης διέθεσε την αγάπη του και τη σχολαστική υπομονή του για να μαζέψει σαν τη μέλισσα από τους ανθούς της λαϊκής μας παράδοσης έθιμα, δρώμενα, προλήψεις και δεισιδαιμονίες του λαού μας, συνήθειες που επικρατούσαν στο χωριό κατά τη δεκαετία 1940-1960, και κυρίως δημοτικά τραγούδια, αυτά τα αξεπέραστα αριστουργήματα της ελληνικής ψυχής. Και αφού τα συγκέντρωσε υπομονετικά, σήμερα με γνώση και με πείρα, με τη σοφία της ηλικίας του, τα κατέταξε μεθοδικά, τα ταξινόμησε κατά ενότητες και τα ενσωμάτωσε στην παρούσα μελέτη του. Με την υπερβολική αγάπη του για την Παράδοση κατάφερε να μας χαρίσει έναν ανεκτίμητο «θησαυρό» του λαϊκού πολιτισμού μας. Ο «θησαυρός» αυτός δεν είναι μόνο μια απλή συλλογή λαογραφικού υλικού, αλλά και μια συμβολή στην επιστήμη της Λαογραφίας. Είναι βέβαιο ότι οι ειδικοί επιστήμονες λαογράφοι θα βρουν στο βιβλίο αυτό αρκετά στοιχεία άξια επισημάνσεων και σχολίων. Γενικότερα, θεωρώ βέβαιο ότι και το νέο βιβλίο του Γιάννη δεν θα περάσει απαρατήρητο ούτε από την επιστημονική κοινότητα ούτε από τους λογίους της εποχής μας.

Η λατρεία του Γιάννη για το χωριό του και τον λαϊκό μας πολιτισμό και η ευρυμάθειά του, και μάλιστα η ασυνήθιστη σήμερα αρχαιογνωσία του, κάνουν το βιβλίο αυτό ένα «πνευματικό μνημείο», ένα έργο «ες αεί» , όπως έλεγαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας. Οι παλαιότεροι μελετώντας το βιβλίο αυτό θα θυμηθούν και θα νοσταλγήσουν, οι νεότεροι θα γνωρίσουν και ίσως αγαπήσουν το παρελθόν. Βέβαια οι καιροί έχουν αλλάξει, οι κοινωνικές συνθήκες μεταβλήθηκαν, πολλά από τα έθιμα και τα δρώμενα του χωριού, που τόσο ωραία περιγράφονται στο βιβλίο του Γιάννη, έχουν ατονήσει ή έχουν χαθεί ανεπιστρεπτί. Αυτό όμως καθόλου δεν σημαίνει ότι πρέπει να λησμονηθούν!

Το βιβλίο αυτό είναι βέβαιο ότι θα λειτουργήσει ως ένα «γύμνασμα εθνικής μνήμης»! Η εθνική μνήμη είναι μέρος της ταυτότητάς μας και της ιδιοπροσωπείας μας, που δεν πρέπει να την απεμπολήσουμε. Ιδιαίτερα σήμερα, που άγνωστα διεθνή κέντρα θέλουν να μας κάνουν όλους έναν πολιτιστικό πολτό χωρίς παρελθόν, χωρίς ιστορικές ρίζες, χωρίς εθνικούς οραματισμούς, δηλαδή άβουλα καταναλωτικά ανθρωπάκια, χωρίς παρελθόν και χωρίς μέλλον.

Δεν θέλω να αναλύσω με λεπτομέρειες τα περιεχόμενα του βιβλίου, γιατί όλοι θα τα δείτε και θα τα μελετήσετε. Αυτό που θα ήθελα να τονίσω είναι ότι με τα μέχρι σήμερα έργα του ο Γιάννης Νικολακόπουλος έχει κατακτήσει μια επίζηλη θέση στην ελληνική και δη στη γορτυνιακή Λαογραφία. Όπως γνωρίζετε, πολλοί Γορτύνιοι συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με διάφορα λαογραφικά θέματα και έχουν προσφέρει άφθονο λαογραφικό υλικό στην επιστήμη της Λαογραφίας. Αναφέρω ενδεικτικά τον παλαιό Βυτιναίο Σχολάρχη και ιερέα Παναγιώτη Παπαζαφειρόπουλο, που το έτος 1887 εξέδωσε στην Πάτρα την περίφημη «Περισυναγωγή Γλωσσικής ύλης και Εθίμων του ελληνικού λαού», ένα κλασικό και πρωτοπόρο έργο 530 σελίδων! Την ελληνική Λαογραφία πλούτισαν επίσης τα λαογραφικά έργα του Νικολάου Λάσκαρη από τη Λάστα, τα διάφορα λογοτεχνικά και λαογραφικά έργα του αείμνηστου Θεόδωρου Τρουπή από του Σέρβου, η συλλογή 170 γορτυνιακών δημοτικών τραγουδιών του Δημήτρη Κυριακόπουλου από το Περδικονέρι, και πολλών άλλων. Πλούσιο λαογραφικό υλικό υπάρχει και στα βιβλία πολλών Γορτυνίων πατριδογράφων, όπως του ίδιου παραπάνω Δημήτρη Κυριακόπουλου στα βιβλία του για το χωριό του, του ίδιου του Γιάννη Νικολακόπουλου στα μέχρι τώρα έργα του, του Γιώργου Μιχαλακόπουλου για το χωριό του Σταυροδρόμι (Αλβάνιτσα), του Λεωνίδα Αναγνωστόπουλου για τη Βυτίνα, του Γιώργου Χριστόπουλου για το Βελημάχι, και άλλων.

Ας σημειώσουμε ακόμα ότι δεκάδες εργασίες Γορτυνίων με συλλογές λαογραφικής ύλης παραμένουν ανέκδοτες και βρίσκονται κατατεθειμένες σε χειρόγραφη μορφή στο Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, στο Φροντιστήριο της Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και, ασφαλώς, σε άλλα λαογραφικά Πανεπιστημιακά Κέντρα.

Αξίζει να θυμηθούμε ότι η Λαογραφία ήταν ένα από τα επιστημονικά πεδία, όπου δόθηκε σκληρή μάχη κατά τον 19^ο αιώνα με τους αρνητές της ελληνικής εθνότητας ή της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού. Εννοώ κυρίως τις θεωρίες του μισέλληνα Γερμανού, πασίγνωστου σε όλους μας, Φαλμεράϋερ. Τη σκληρή μάχη εναντίον του άθλιου αυτού ιστορικού έδωσαν κορυφαίοι Έλληνες επιστήμονες, ο Κων/νος Παπαρρηγόπουλος στο πεδίο της Ιστορίας, ο Γεώργιος Χατζιδάκις στο πεδίο της Γλωσσολογίας και ο Νικόλαος Πολίτης στον τομέα της Λαογραφίας. Και αν τότε οι Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, όπως ο Γερμανός Ζινκάιζεν, κατατρόπωσαν οριστικά τον Φαλμεράϋερ, σήμερα ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος, γιατί η ισοπεδωτική «παγκοσμιοποίηση» βάζει τορπίλες όχι μόνο στην ελληνική εθνότητα, αλλά σε κάθε εθνότητα, σε κάθε παραδοσιακή αξία και σε κάθε εθνικό ιδανικό.

Στη σημερινή εποχή λοιπόν δεν είναι υπερβολή αν ειπεί κανείς ότι βιβλία σαν του Γιάννη Νικολακόπουλου, που τονίζουν και αναδεικνύουν τη λαϊκή μας παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό μας, είναι πράξεις ηθικής και πνευματικής αντίστασης στην επερχόμενη λαίλαπα. Βιβλία, σαν αυτό του Γιάννη, μας γνωρίζουν το παρελθόν μας, μας θυμίζουν ποιοι είμαστε και από πού ερχόμαστε, γίνονται επομένως και οδοδείκτες για τη μελλοντική μας πορεία, ως ανθρώπων και ως έθνους.

Το βιβλίο του Γιάννη όχι μόνο αξίζει, αλλά επιβάλλεται, όλοι να το διαβάσουν και να το διαδώσουν. Γιατί η εθνική μας παράδοση, υπό τις σημερινές αβέβαιες και ζοφερές συνθήκες, δεν είναι απλώς μέρος της ταυτότητάς μας, αλλά και ψυχικό αντιστύλι παρηγοριάς και ενθάρρυνσης. Όπως πολύ ωραία γράφει για τον Έλληνα κάθε εποχής ο ποιητής Νίκος Γκάτσος και αντιγράφει ο Γιάννης:

Του μένει μόνο στη ζωή
μια γλώσσα, μια πατρίδα,
η πρώτη του παρηγοριά
και η στερνή του ελπίδα!

Ο συγγραφέας δεν έχει καμμία αμφιβολία για την αξία της λαϊκής μας παράδοσης, ούτε αμφισβητεί τη συνέχεια της εθνικής μας ζωής από τα χρόνια του Ομήρου μέχρι σήμερα. Το αποδεικνύουν περίτρανα οι διάφορες «επιβιώσεις» και «απηχήσεις» ηθών και εθίμων των αρχαίων προγόνων μας στη σημερινή ζωή, που ο Γιάννης με την πολυμάθεια και την αρχαιολατρεία του τις επισημαίνει και τις τεκμηριώνει με παραπομπές στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στους αρχαίου Τραγικούς και σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Θα πρόσθετα όμως εδώ και τη σπουδαία συμβολή του Βυζαντίου στη διάσωση και μεταλαμπάδευση παλαιών ηθών και εθίμων στη σύγχρονη εποχή, όπως αποδεικνύει το μοναδικό, πολύτιμο και πολύτομο έργο του παλαιού ακαδημαϊκού Φαίδωνος Κουκουλέ, που έχει τίτλο «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός», το οποίο στον τρίτο τόμο του αφιερώνει 227 ολόκληρες σελίδες για τα έθιμα της Γέννησης, του Γάμου και του Θανάτου στο Βυζάντιο!

ΙΙ. Μετά τις γενικές αυτές εισαγωγικές παρατηρήσεις για τη σημασία και την αξία της «Λαογραφικής Τριλογίας» του Γιάννη Νικολακόπουλου, θα ήθελα να αναφερθώ με λίγα λόγια στα περιεχόμενα του βιβλίου. Αξίζει να υπογραμμιστεί, ότι σε μια συγκινητική εκδήλωση πνευματικής απόδοσης των γονικών «τροφείων», ο Γιάννης αφιερώνει το βιβλίο του στους αείμνηστους γονείς του Ηλία και Αικατερίνη, ενώ επίσης ευχαριστεί τη γυναίκα του και τα δύο παιδιά του για τη συμπαράστασή τους στο έργο του.

Εκτός από τις μεστές και περιεκτικές εισαγωγές του, τους ποικίλους σχολιασμούς του και τις ενδιαφέρουσες «παρεκβάσεις» του, ο συγγραφέας ασχολείται εξαντλητικά με τα ήθη και έθιμα της Γέννησης, του Γάμου και του Θανάτου στο χωριό του Αετορράχη κατά τα χρόνια 1940-1960, όπως ήδη αναφέραμε. Δύο βασικά λαογραφικά υλικά αποτελούν το «στημόνι» και το «υφάδι» όλης της εργασίας του: αφενός τα έθιμα και αφετέρου τα δημοτικά τραγούδια, τα σχετικά με κάθε ξεχωριστή φάση του ανθρώπινου βίου. Ως γνωστόν, τα δημοτικά τραγούδια στα μεν βρέφη εκδηλώνονται ως νανουρίσματα, ταχταρίσματα και παιγνιδοτράγουδα, ενώ στους πεθαμένους ως θρηνητικά και ελεγειακά άσματα, δηλ. ως μοιρολόγια (ή μυρολόγια). Δεν χρειάζεται να ειπωθεί ότι ο μεγάλος όγκος των δημοτικών τραγουδιών συνδέεται με το κατ’ εξοχήν χαρμόσυνο γεγονός του Γάμου και με τις διάφορες διαδοχικές φάσεις του. Πάνω από 350 δημοτικά τραγούδια έχουν συμπεριληφθεί στο βιβλίο αυτό, άλλα πασίγνωστα και άλλα λιγότερο γνωστά, άλλα ενσωματωμένα μέσα στα διάφορα δρώμενα του γάμου και άλλα στο τέλος του σχετικού κεφαλαίου ξεχωριστά. Εξάλλου 168 είναι τα μοιρολόγια που καταγράφονται και διασώζονται στο βιβλίο αυτό. Είναι χαρακτηριστικό της ευγένειας του συγγραφέα ότι σε όλα παραθέτει το όνομα και την ηλικία, ακόμα και τη φωτογραφία, αυτού ή αυτής που το τραγούδησε για χάρη του ή του το έδωσε γραμμένο σε κάποιο χαρτί.

Αναφορικά με τα έθιμα του χωριού του, τα σχετικά με τη Γέννηση, τον Γάμο και τον Θάνατο στην Αετορράχη Γορτυνίας, ο συγγραφέας με την αγάπη του και την οξεία παρατηρητικότητά του, δεν άφησε καμμία πρόληψη και κανένα έθιμο που να μην το καταγράψει και να μην το σχολιάσει καταλλήλως. Εννοείται ότι στο κεφάλαιο της Γέννησης κατέγραψε και τα σχετικά με την εγκυμοσύνη της γυναίκας, όπως, σε παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, τα σχετικά με τη βάπτιση του μωρού. Κατά τον ίδιο τρόπο, στο κεφάλαιο του Γάμου έχει καταγράψει και τα σχετικά με τη μνηστεία, αλλά και πριν από αυτή, τα σχετικά με τα συνηθισμένα τότε στα χωριά προξενιά, προικοσύμφωνα, και λοιπά. Το ίδιο φυσικά γίνεται και στο κεφάλαιο του Θανάτου, που συνεχίζεται με τα διάφορα μνημόσυνα που γίνονται αργότερα προς τιμήν του νεκρού. Λεπτομερέστερη είναι η εξιστόρηση των εθίμων του γάμου για όλες τις ημέρες που αυτός διαρκούσε, δηλ. από την Τετάρτη, οπότε «αναπιάνονταν τα προζύμια», μέχρι την επόμενη Τρίτη με τα «μπουχίσματα» του ζευγαριού, και μέχρι την επόμενη του γάμου Κυριακή, όταν το νιόπαντρο ζευγάρι έκανε τα «πιστρόφια» στο σπίτι της νύφης. Όλες τις γοητευτικές λεπτομέρειες των παλαιών δρωμένων θα απολαύσετε στο βιβλίο αυτό του Γιάννη Νικολακόπουλου, γιατί εκεί τα έχει γράψει με τόση γλαφυρότητα και ζωντάνια, που είναι σαν να κάνει δημοσιογραφικό ρεπορτάζ!

ΙΙΙ. Κλείνοντας την ομιλία μου, δεν χρειάζεται να τονίσω πόσον πολύτιμο πλούτο λαογραφικής ύλης περιείχαν αυτά τα τρία στάδια στη ζωή των ανθρώπων του χωριού τις παλαιότερες εποχές, όπως αυτός αποτυπώνεται και απαθανατίζεται στην παρουσιαζόμενη εδώ «Λαογραφική Τριλογία» του Γιάννη Νικολακόπουλου. Έναν πλούτο, που σήμερα πάει δυστυχώς να χαθεί! Ο χαμός του όμως θα οδηγήσει σε φτώχεια και μαρασμό και την εθνική μας ψυχή, που δημιούργησε αυτόν τον πλούτο δια μέσου των αιώνων. Αν λόγω των κοινωνικών αλλαγών και της προόδου, πραγματικής ή υποτιθέμενης, δεν μπορούμε να ζούμε σήμερα με τα παλαιά βιώματα του χωριού, τουλάχιστον ας μην τα ξεχάσουμε! Γιατί όπως αναφέρει κάπου ο Γιάννης:

Ποτέ δε πρέπει τα κλαδιά
τις ρίζες να ξεχνούνε,
γιατί αυτές αν ξεραθούν,
κι εκείνα θα χαθούνε…

Φίλε Γιάννη, θερμά συγχαρητήρια για το βιβλίο σου! Σου αξίζει ο δημόσιος έπαινος! Αυτό να είναι καλοτάξιδο, κι εσύ να είσαι γερός και ακμαίος μέχρι βαθέως γήρατος σαν τα ψηλά βουνά της Γορτυνίας, για να χαρούμε και άλλα μελλοντικά έργα σου!

ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

(Πολιτιστικό Κέντρο Ιλίου «Μελίνα Μερκούρη», Κυριακή 18-2-2024)

======

Arcadians.gr